Thursday, January 16, 2020

Morfologi, Menelaah satua



SANG LANJANA

          Sedek dina anu. Nuju anake rame megae di carik , ada ane mare nenggala, nglampit, muah ada sube mamula. Ditu liu kedise mapunduh- punduh ngalih amah.
           Sedeng itepa kedise cerik – cerik ngalih amah, saget ada kedis gede pesan teka uli delod pasih. Bulune samah, kampidne lumbang, matanne gede, tur galak pesan, madan Sang Muun.
          Kacrita jani ada kedis cerik ngindang ba duur, madan Sana Lanjana. Ia sliak sliuk makeber di duur carike. Jengah pesan ia nepukin kedis gede, bareng ngalih amah sig tongos kedis cerik. Sabilang ade ne paek nagih cotota.
          Ditu Sang Lanjana aget metakon, “ih, ne te jero ne uli dije ? Tumben tepukin tiang dini, bareng n galih amah, buina jero kaliwat sombong pesan”. Mara ningeh ada kedis cerik ane mamunyi keto, pedih Sang Muun tur mesaut banggras, “Ah, iba kedis cerik, mapi - mapi tuara nawang. Ne sube madan Sang muun. Ratun kedise uli delod pasih. Degag tingkah ibane mesuang peta teken kai”. Sube keto, mesaut Sang Lanjana, “Tui iba dadi ratu, kai tuara magusti teken iba. Yadin iba makampid lumbang, kai tusing takut. Yen prada lakar matepuk mategeh - tegehan makeber”. Sang Muun jengah gati lantas ia ngomong, “Beh degag pesan iba mesuang peta. Iba soroh kedis kapecit, nagih ngalahang kai, tegarang iba meju jani. Amuncen tian ibane!” Mare keto, Sang Lanjana laut kirig - kirig tumuli makecos di duur tain kebone. “Ih, iba Sang Muun iowasin tain kaine!” Sang Muun bengong ngiwasin tianne Sang Lanjana tur merasa  dewek ne kalahang kedis cenik.
          Ane jani jalan mategeh – tegehan makeber!” Keto abetne Sang Muun, laut nimbal Sang Lanjana, “Jalan dong! Mai tugtug kai!” Laut ngamalunin Sang Lanjana makeber. Di subane paek, encol Sang Lanjana mencegan, di tendas Sang Muune, sambilanga nyohcoh tendasne. Sang Muun tuara marasa tendasne tinggahine baan Sang Lanjana. Mapan Sang Lanjana madewek kedis cerik.
          Gelising satua, Sang Muun mekaukan, “Sang lanjana, Sang Lanjana!”   “Uuuhh,” mesaut Sang Lanjana. Dingeha sawat pesan ba duur teken Sang Muun. Sang Muun ngietang makeber negehang. Sang Lanjana sambilanga nyohcoh tendasne Sang Muun. Sang muun makeber negehang. Dewekne sube merasa kenyel pesan tur tendasne sube merasa ngaap tur sakit.
          Sang Muun jani sube ngaku kalah, tusing sida nutug Sang Muun. Sang muun laut ngencolang masliuk nuunang. Sang Lanjana ngincegang nyohcoh tendasne Sang Muun. Kanti maklupasan kulit kaun tendasne. Neked beten Sang Lanjana laut ngenggalangmakecog masangkliban. Sang Muun sakit nandang tatu di tendasne. Kasuen – suen Sang Muun mati baan naanag sakit.
“ Keto upah anake demen ngrusuhin anak cerikan, tur banggi muah sombong  teken anak len.”







A.   Satua sane kacritayang ring ungkur, antuk ngrereh ;
1.   Morfem bebas sane sampun madue arti yadiastun tan kagentosin antuk  wewehan. Lan Morfem maiket  morfem sane durung madue arti,nanging presida madue arti nanging presida madue arti yening sampun kagempelin ring kruna lingga.
Morfem bebas lan morfem maiket ;

a.     Maklupasan
                                                    M. Bebas = 1           
              Ma+an      klupas                          M. Terikat = 2

b.     Ngrusuhin

In       ngrusuh                             M. Bebas = 2                                   
                                                    M. terikat = 1
    N(ng)      rusuh
   
c.      Makampid     
                                                    M. Bebas = 1
          Ma              kampid                           M. Terikat = 1



d.     Pakeberne                                    M. Bebas = 1
Pa         keberne                                    M. Terikat = 2
                    Keber       ne
2.  Wangun Tunggal
Inggih punika wangun sane tan mersidayang kagargarang malih antuk wangun sane alitan tur madue arti.conto;
a.   Saget                    e. Sube
b.  Mara                    f. Degag
c.   Paek                     g. Sawat
d.  Teken                             h. Peta
3.  Wangun Kompleks
Inggih punika wangun kruna lingga sane sampun polih wewehan kruna marupa kruna tiron, kruna polah, kruna dwi lingga, kruna satma, miwah marupa lengkara.
a.   Ngencolang
b.  Ngincegang
c.   Ngenggalang
4.  Wangun Asal Miwah Wangun Dasar
a.   Wangun Asal inggih punika wangun sane pinih alit,sane dados asal (wit) wangun kruna kompleks.
1.     Dina                         4. Tain                  7. Pasih
2.     Jele                           5. Jani                  8. Kedis
3.     Paek                         6. Sube
b.  Wangun dasar:wangun sane dados dasar antuk wangin kompleks.
1.     Magae                      4. Masaut                       7. Ngomong
2.     Makeber                            5. Mapetuk                    8. Ngalahang
3.     Mamunyi                 6. Mesuang
c.   Wangun Wanda
Inggih punika kawangun antuk sarana aksara suara(s)aksara wianjana (w),wangun wanda dados kaparinama (itilah )pula suku kata ring bahasa Indonesia.
1.     Mamula = ma-mu-la (ws-ws-ws)
2.     Makeber = ma-ke-ber (ws-ws-wsw)
3.     Nepukin = ne-pu-kin (ws-ws-wsw)
4.     Sabilang = sa-bi-lang (ws-ws-wsww)
5.     Magusti = ma-gus-ti (ws-wsw-ws)
6.     Ngalahang = nga-la-hang (wws-ws-wsww)
5.  Wangun kruna kapalih dados kakalih, luire;
a.   Kruna lingga inggih punika  kruna sane durung polih paweweh.conto ring satwa.
1.     Amah                      4. Duur
2.     Gede                         5. Dewek   
3.     Kalah                       6. Ditu
b.   Kruna kadaden kapalih dados tatiga;
1.     Kruna Tiron inggih punika kruna sane smpun polih paweweh;
Conto; a. Makeber
            b. Mapunduh
            c. Magae
               c.  Kruna dwi lingga inggih punika kruna sane kekaping kalihin, luire;
                   1.   Kruna dwi sama lingga         cerik-cerik, mapi-mapi,
                   2.   Kruna dwi samatra lingga                     sliak-sliuk


6.  Paweweh, Wewehan, Imbuhan
a.   Paweweh/Pangater/awalan inggih punika wewehan sane magenah ring arep kruna lingga. conto;
-         Majalan (pangater ma)
-         Mapunduh ( pangater ma)
-         Mapetuk (pangater ma)
-         Pakeberne (pangater pa)
b.  Wewehan/Seselan/Sisipan inggih punika wewehan sane magenah ring pantaraning aksara suara miwah aksara wianjana, conto;
-          
c.   Imbuhan/Pangiring/akhiran inggih punika wewehan sane magenah ring pungkur kruna lingga, conto;
-         Tepukin( pangiring in)
-         Ngiwasin (pangiring in)
-         Ngamaluin (pangiring in)
7.  Kruna Satma (Kata Majemuk)
1.     Kruna Satma Sepadan (Kalimat Majemuk Setara)
a.   Nyihnayang Nungkalik (Tungkalikan)
b.  Nyinahyang ngerasang arti (negasang arti), conto;
-         Bulunne samah
-         Kampidne lumbang
-         Kedis kapecit
2.     Kruna Satma Tan Sepadan (Kalimat Majemuk Tak Setara)
8.  Wewangsan Kruna (Jenis-Jenis Kata)
1.     Kruna Aran (Kata Benda)
Inggih punika kruna sane nyihnayang manusa, utawi buron miwah    barang. Kruna aran wenten kekalih,inggih punika;
a.   Kruna aran sekala, conto;
-         Kedis                - pasih
-         Tendas              - kebo
-         Carik
b.  Kruna aran niskala
-          
2.     Kruna Kriya (Kata Kerja)
inggih punika kruna sane nyihnayang arti karya, laksana, sane nyihnayang gae. Kruna kriya kapalih dados kakalih,inggih punika;
a.   Kruna kriya lumaksana (aktif), conto;
-         Nyohcoh
-         Ngindang
-         Makeber
-         Makecos
-         Masangkliban
b.  Kruna kriya linaksana (pasif)
-         Cototine
-         Bengong
-         Sombong
3.     Kruna Pangentos (kata ganti)
inggih punika kruna sane keanggen ngentosin manusa, buron, miwah barang. Pepalihannyane wenten tetiga, inggih punika;
1.     Kruna pangentos kapertama, conto;
-         Kai
2.     Kruna pangentos kapingkalih, conto;
-         Ratu
-          jero
3.     Kruna pangentos kapingtiga, conto;
-         Iba                    - ia
-         Dewek

4.     Kruna Keterangan
Inggih punika kruna sane midartayang indik kruna kriya, kruna pangentos, miwah kruna wilangan. Pepalihannyane wenten kakalih;
1.     Kruna keterangan dauh
2.     Kruna keterangan genah, conto;
-         Di carik             - di beten
-         Ba duur
-         Di tendas

5.     Kruna Kahanan
Inggih punika kruna sane midartayang kruna sifat utawi kruna aran. Conto;
-         Ngalih
-         Sombong
-         Banggras
-         Ngaap / Sakit
6.     Kruna Sandang
Inggih punika kruna sane ngawinang kruna-kruna  lianan dados kruna aran. Pepalihannyane dados nenem, inggih punika;
1.  Kruna Sandang Wastan Jadma
2.  Kruna Sandang Mautama
-         Sang Muun
-         Sang Lanjana
3.  Kruna Sandang Suci
4.  Kruna Sandang Niskala
5.  Kruna Sandang Suci Niskala
6.  Kruna Sandang Mautama Niskala
7.     Kruna Sambung
Inggih punika kruna sane keanggen nyambungan makudang-kudang kruna miwah lengkara. Conto;
-         Tur
-         muah
8.     Kruna Pangarep
Inggih punika kruna sane keanggen genah nyane ring arep sane lianan, tur sesuratannyane kepasahang. Conto;
-         Di . . . .
-         Uli . .  . .
9.     Kruna Wilangan
Inggih punika kruna sane midartayang akeh wiadin akidik papukulan barang sehananing maurip miwah laksana pakaryan.  Pepalihannyane inggih punika;
1.     Kruna Wilangan Ketekan
2.     Kruna Wilangan Gebogan
3.     Kruna Wilangan Sepadan
4.     Kruna Wilangan Tan Janten
10.         Kruna Panguwuh (Kata Kerja)
1.  Nyengguhang Rasa
2.  Tetuladan Suara (Dingehang uli kuping)